Các võ sĩ đạo từng là tầng lớp chiến binh ưu tú bảo vệ nước Nhật suốt nhiều thế kỷ. Nhưng khi chính quyền Mạc phủ Tokugawa mang lại thời kỳ ổn định, vai trò của họ dần mất đi, buộc những chiến binh này phải tìm cách thích nghi với một lối sống hoàn toàn khác.

Các võ sĩ đạo xuất hiện từ thời Heian (794–1185). Khi địa vị ngày càng được nâng cao, họ có thể giao du với tầng lớp quý tộc ở kinh đô Heian-kyo (nay là Kyoto). Samurai đã tham gia chiến đấu trong cuộc chiến Onin và trong thời kỳ loạn lạc sau đó. Từ thời điểm ấy, bushi (một cách gọi khác của võ sĩ đạo) đã ghi dấu trong lịch sử Nhật Bản bằng khả năng chiến đấu xuất sắc, trở thành biểu tượng văn hóa đặc trưng của đất nước này.

Thời kỳ huy hoàng nhất của võ sĩ đạo thường được gắn liền với chính quyền Tokugawa, hay còn gọi là thời kỳ Edo (1603–1868). Đây là một giai đoạn hòa bình, thịnh vượng, chính sách bế quan tỏa cảng và sự phát triển văn hóa mạnh mẽ. Thời kỳ được nghiên cứu nhiều nhất trong lịch sử Nhật Bản và cũng là bối cảnh yêu thích của các tiểu thuyết gia, nhà làm phim và tác giả truyện tranh khi xây dựng nhân vật võ sĩ đạo. Tuy nhiên, thay vì là đỉnh cao của văn hóa võ sĩ, thời kỳ này lại đánh dấu sự khởi đầu cho sự kết thúc của họ.

Thích nghi với thời bình

Khi chính quyền Tokugawa được thiết lập sau chiến thắng tại thành Osaka năm 1615, nước Nhật bước vào thời kỳ hòa bình, chỉ thỉnh thoảng bị gián đoạn bởi các cuộc nổi dậy nông dân. Cuộc khởi nghĩa lớn cuối cùng là Khởi nghĩa Shimabara (1637–1638), bắt nguồn từ một ngôi làng trên đảo Kyushu, phía tây nam Nhật Bản. Cuộc nổi dậy được châm ngòi bởi sự bóc lột thuế quá mức và đàn áp những người Nhật cải đạo theo Kitô giáo. Thủ lĩnh của cuộc khởi nghĩa, Amakusa Shiro, chính là hiện thân cho những mâu thuẫn của thời đại mới này. Anh là một võ sĩ đạo theo đạo Kitô, vừa thể hiện khí chất chiến binh bushi, vừa theo đuổi lý tưởng cứu rỗi mà các nhà truyền giáo Dòng Tên đã mang đến Nhật Bản từ thế kỷ 16. Cuộc nổi dậy bị đàn áp dã man bởi quân đội chính quyền với sự trợ giúp của pháo binh do các thương nhân Hà Lan định cư tại Nhật cung cấp.

Sau khi cuộc nổi dậy bị dập tắt, Tokugawa Iemitsu (vị tướng quân thứ ba của dòng họ Tokugawa) đã quyết định đóng cửa đất nước, không cho bất kỳ ảnh hưởng ngoại bang nào lọt vào, đồng thời ban hành chính sách kiểm soát nghiêm ngặt gọi là Sakoku (tỏa quốc). Chính sách này đảm bảo cho Nhật Bản hơn hai thế kỷ không có chiến tranh, nhưng mặt trái là vai trò của võ sĩ đạo trở nên thừa thãi. Hàng chục, thậm chí hàng trăm ngàn võ sĩ đạo bỗng phải tìm cách sinh tồn mà không còn quân đội để phục vụ.

Dù trong hoàn cảnh mới, vẫn có những võ sĩ đạo tiếp tục thể hiện kỹ năng kiếm thuật của mình thông qua các cuộc đấu tay đôi và biểu diễn. Nổi bật nhất trong số đó là Miyamoto Musashi (1584–1645). Các học giả vẫn tranh cãi về việc ông có tham gia trận Sekigahara năm 1600 hay không. Đây là một trong những trận chiến lớn cuối cùng trước thời Tokugawa. Dù thế nào đi nữa, Miyamoto cũng trở thành một võ sĩ không chủ (musha shugyo) và dành toàn bộ thời gian để phát triển kỹ thuật chiến đấu song kiếm, sử dụng cùng lúc wakizashi (kiếm ngắn) và katana (kiếm dài). Ông đã tham gia gần 70 cuộc đấu kiếm tay đôi và chiến thắng tất cả, trong đó nhiều trận kết thúc bằng cái chết của đối thủ. Trước khi qua đời, Miyamoto đã viết một cuốn sách nổi tiếng về võ thuật mang tên Gorin No Sho (Ngũ Luân Thư).

Kiếm sĩ

Giữa thế kỷ 17, các cuộc đấu tay đôi bị cấm và kiếm chỉ được phép sử dụng để tự vệ. Đối mặt với điều này, các võ sĩ đạo thường cố ý khiêu khích hoặc xúc phạm đối thủ để buộc họ ra tay trước, nhờ đó, võ sĩ đạo có thể viện cớ tự vệ. Nhiều người đã rèn luyện thành thạo kỹ thuật iaijutsu, rút kiếm với tốc độ chớp nhoáng trước khi đối thủ kịp tấn công. Iaijutsu phát triển từ môn võ kenjutsu, nhưng nhanh chóng trở nên phổ biến hơn. Võ sĩ đạo cũng lập nên nhiều dojo (võ đường), nơi họ phát triển một phong cách chiến đấu thiên về tính thẩm mỹ.

Sự thay đổi mạnh mẽ về địa vị của võ sĩ đạo được thể hiện rõ nét qua sự xuất hiện của ronin, tức võ sĩ không có chủ. Từ “ronin” trong tiếng Nhật có nghĩa là “người trôi nổi trên sóng”, gợi hình ảnh lang bạt, không nơi nương tựa, như chiếc lá trôi sông. Một hình tượng lãng mạn về võ sĩ lang thang bắt đầu được xây dựng. Họ được xem như những kẻ phiêu bạt dũng cảm có thể lập nên những chiến công kỳ lạ. Nhân vật điển hình cho hình tượng này chính là Miyamoto Musashi. Tuy nhiên, Miyamoto là một trường hợp ngoại lệ. Trên thực tế, đa số ronin là những kẻ cầm kiếm lang thang, buộc phải làm những công việc tầm thường để sống sót như bảo vệ, đòi nợ thuê, hoặc lao động chân tay.

Edo phồn thịnh

Trong khi đó, ở thành phố Edo (nay là Tokyo), mọi thứ dường như đang phát triển rực rỡ. Các hoạt động kinh doanh và dịch vụ không ngừng mở rộng, biến nơi đây thành một đô thị đông đúc, thịnh vượng khiến những vị khách nước ngoài hiếm hoi ghé thăm không khỏi kinh ngạc. Một trong số đó là bác sĩ kiêm nhà tự nhiên học người Đức Engelbert Kaempfer, người đã mô tả Edo vào cuối thế kỷ 17 là “trung tâm của thế giới.” Sự thịnh vượng này phần lớn nhờ vào một đạo luật buộc các lãnh chúa phong kiến phải sinh sống ở Edo sáu tháng mỗi năm, mang theo toàn bộ đoàn tùy tùng gồm võ sĩ đạo và các gia nhân.

Nhiều ronin cũng kéo về Edo. Một số trong họ lập nên các băng nhóm hoạt động ngoài vòng pháp luật, chuyên bảo kê và điều hành các đường dây mại dâm. Qua nhiều thập kỷ, các nhóm này dần phát triển thành các tổ chức có cấu trúc chặt chẽ, sử dụng một phiên bản méo mó của Bushido (đạo lý võ sĩ) làm kim chỉ nam. Từ đó hình thành nên tổ chức tội phạm được gọi là yakuza (mafia Nhật Bản) gồm nhiều “gia đình” tương tự như các gia tộc võ sĩ. Vũ khí, hình xăm và cách ăn mặc của các thành viên yakuza khiến họ dễ nhận biết và gieo rắc nỗi sợ trong dân chúng, tương tự như cách các bushi từng thể hiện thân phận bằng cách mang daisho (cặp kiếm katana và wakizashi) và đeo gia huy (kamon). Thành viên yakuza thậm chí còn tự chặt ngón tay, một hình thức trừng phạt danh dự mô phỏng hara-kiri (tự sát bằng cách mổ bụng) mỗi khi phạm sai lầm.

Tình cảnh kinh tế bấp bênh

Những võ sĩ đạo vẫn còn phục vụ dưới trướng các lãnh chúa phong kiến (daimyo) phải theo chủ nhân đến kinh đô vào mỗi mùa mà họ buộc phải lưu trú tại đó. Tại đây, họ chỉ nhận được một khoản trợ cấp tối thiểu để đổi lấy những công việc hành chính hoặc trông coi tài sản được giao, vốn rất thưa thớt. Do quy tắc của tầng lớp này cấm họ đầu tư hay tham gia vào bất kỳ hoạt động thương mại nào, nên tình hình tài chính của những võ sĩ đạo này thường rất mong manh. Không hiếm trường hợp họ dành cả ngày uống rượu trong các tửu quán và tìm đến các kỹ nữ ở Yoshiwara, khu phố đèn đỏ nổi tiếng của Edo. Nhiều người rơi vào cảnh nợ nần chồng chất với tầng lớp thương nhân mới nổi của thành phố. Có không ít võ sĩ đạo thuộc dòng dõi danh giá phải bán cả thanh katana để lấy tiền trả cho lễ mizuage – nghi thức “mở hoa” của một maiko (geisha tập sự), vốn là trào lưu thời bấy giờ. Tuy nhiên, không phải võ sĩ đạo nào cũng sa đọa như thế.

Một số khác lại trở thành những nhân vật nổi bật trong giới nghệ thuật. Điển hình là Matsuo Basho (1644–1694), một trong những nhà thơ haiku vĩ đại nhất trong lịch sử Nhật Bản. Ông là con trai của Matsuo Yozaemon, người xuất thân từ một gia đình võ sĩ đạo lâu đời. Khi còn trẻ, Basho từng phục vụ cho trưởng nam của dòng họ Todo, nhưng tài năng văn chương đã giúp ông rời xa con đường binh nghiệp. Trong hội họa, Watanabe Kazan (1793–1841), thuộc gia đình trung thành với lãnh chúa Tahara, đã kết hợp phong cách tranh truyền thống Nhật Bản ukiyo-e với kỹ thuật hiện thực và đổ bóng của phương Tây (namban). Cũng táo bạo không kém trong kỹ thuật là họa sĩ Kawanabe Kyosai (1831–1889), người được xem là một trong những cha đẻ của manga hiện đại.

Quan lại và công chức

Một số võ sĩ đạo đã thăng ........ các vị trí quyền lực trong triều đình của các tướng quân Tokugawa, không phải với vai trò chiến binh mà là các quan chức và công chức. Một ví dụ điển hình là Kira Yoshinaka (1641–1703), người trở thành một koke, tức quan nghi lễ chuyên tổ chức các sự kiện cấp cao. Khi xảy ra xung đột, lãnh chúa Asano Naganori đã tấn công Kira và sau đó bị buộc phải seppuku – tức hara-kiri, nghi thức mổ bụng tự sát để chuộc lỗi. Sự kiện này dẫn đến vụ báo thù nổi tiếng của 47 võ sĩ đạo. Sau cái chết của Asano, những võ sĩ từng phục vụ ông đã trở thành ronin và kiên nhẫn chờ đợi hơn một năm để tìm thời điểm thích hợp ám sát Kira nhằm trả thù cho chủ nhân. Họ sau đó cũng bị kết án phải hara-kiri.

Nghe có vẻ nghịch lý, nhưng chiến thắng của võ sĩ đạo vĩ đại nhất trong lịch sử Nhật Bản, tướng quân Tokugawa Ieyasu, lại đánh dấu khởi đầu cho sự suy tàn của chính tầng lớp mà ông đại diện. Bộ quy tắc của bushi dần đánh mất ý nghĩa vốn có, trong khi một hình ảnh lý tưởng hóa về võ sĩ đạo bắt đầu xuất hiện, mô tả một thực thể chưa bao giờ tồn tại thật sự. Sang thế kỷ 19, khi Nhật Bản cảm thấy bị đe dọa bởi người Anh, Nga và Mỹ, có một nỗ lực nhằm từ bỏ tư tưởng chiến binh cổ hủ và tuyệt đối, để thay vào đó là hòa trộn tinh thần ấy với chủ nghĩa dân tộc phục vụ cho Thiên hoàng. Ngày nay, tinh thần võ sĩ đạo vẫn còn tồn tại đâu đó trong truyền thống quân sự, trong hoạt động của giới yakuza, hoặc trong các giá trị ăn sâu như kỷ luật và lòng cảm thụ nghệ thuật.

Hoài niệm về con đường xưa của võ sĩ đạo

Hagakure là tập hợp những suy ngẫm của Yamamoto Tsunetomo, một quan võ sĩ cấp cao, được biên soạn vào thế kỷ 18. Tác phẩm này là một kiểu “sổ tay” và bộ quy tắc đạo đức của võ sĩ đạo trong bối cảnh những giá trị chiến binh truyền thống đang dần mất đi chỗ đứng. Yamamoto từng theo đuổi sự nghiệp học giả, chiến binh và thủ thư, trước khi trở thành tu sĩ Phật giáo và lui về sống trong rừng. Tại đây, ông ghi lại những suy tưởng sau này trở thành kiệt tác của mình. Hagakure được dịch là “trong bóng lá” hoặc “lá rụng”, lấy cảm hứng từ khung cảnh rừng già, Tác phẩm là một lời hoài niệm về thời kỳ mà các võ sĩ đạo là những chiến binh thực thụ, sẵn sàng hy sinh bất cứ lúc nào. Yamamoto viết nhiều về cách đối diện với cái chết, sự trung thành tuyệt đối với chủ nhân và giữ vững bình tĩnh trước nghịch cảnh. Tinh thần tận tụy và dũng cảm trong tác phẩm phản ánh lý tưởng của bushi thời kỳ trước, rất khác so với hình ảnh võ sĩ đạo thời kỳ sau, khi kỷ luật và danh dự đã trở nên mờ nhạt.