Với nhiều người, giấc ngủ là một thứ gì đó rất xa xỉ và họ phải tìm đến những liệu pháp điều trị như thuốc ngăn chặn sự tỉnh táo, cần sa hay cả thiết bị đeo để hỗ trợ. 

Mất ngủ là một dạng rối loạn âm thầm nhưng dai dẳng, ảnh hưởng đến hàng trăm triệu người trên toàn thế giới. Theo các nghiên cứu, khoảng 12% người trưởng thành ở Mỹ được chẩn đoán mất ngủ mãn tính, và tỷ lệ này trên toàn cầu dao động từ 10–30%. Thật ra như mình, mà mình nghĩ anh em cũng vậy, giờ chỉ cần mất ngủ một đêm thôi là nguyên ngày hôm sau vật vờ, mệt mỏi, cáu gắt. Nếu việc này kéo dài, nó không chỉ làm suy giảm chất lượng cuộc sống, mất ngủ còn gây ra hàng loạt hệ lụy về sức khỏe thể chất và tinh thần — từ đau mãn tính, trầm cảm, lo âu cho đến mất khả năng làm việc. Đặc biệt, mất ngủ thường tạo thành vòng luẩn quẩn với các bệnh lý khác, khiến tình trạng bệnh càng trầm trọng hơn.

Hiện tại, dù các phương pháp điều trị truyền thống như liệu pháp hành vi hay thuốc an thần vẫn được sử dụng rộng rãi, hiệu quả của chúng lại rất hạn chế với nhiều người. Tuy nhiên, các phương pháp điều trị mới đang dần hé lộ những hy vọng, từ loại thuốc nhắm đến cơ chế “chống tỉnh táo”, các hợp chất từ cần sa, cho đến thiết bị đeo điều khiển hoạt động não.

Mất ngủ là gì – và vì sao cách điều trị hiện nay chưa đủ?

Mất ngủ mãn tính - insomnia, được định nghĩa là tình trạng khó ngủ xảy ra ít nhất ba lần mỗi tuần và kéo dài trong tối thiểu ba tháng, kèm theo các rối loạn ban ngày như mệt mỏi, kém tập trung hoặc suy giảm hiệu suất làm việc. Liệu pháp hành vi nhận thức dành riêng cho mất ngủ (CBT-I) hiện được xem là hướng điều trị đầu tiên nhằm giúp người bệnh xây dựng thói quen ngủ lành mạnh và xử lý các suy nghĩ tiêu cực ảnh hưởng đến giấc ngủ. Tuy nhiên, liệu pháp này gặp rào cản lớn về mặt tiếp cận: tại Mỹ, bảo hiểm y tế không chắc chắn chi trả trong khi đó tại châu Âu, bệnh nhân phải chờ đợi rất lâu do thiếu chuyên viên trị liệu. Thậm chí, nhiều nơi, danh sách chờ có thể kéo dài đến cả năm.

Với nhiều người, đặc biệt là bệnh nhân bị mất ngủ nặng, họ đã phải từ bỏ công việc, việc học vì mất ngủ kinh niên và liệu pháp CBT-I tỏ ra không đủ hiệu quả. Lúc này, thuốc là lựa chọn tiếp theo, nhưng các loại thuốc phổ biến như benzodiazepine hay Z-drug (ví dụ như zolpidem - Ambien) thường gây tác dụng phụ nặng nề: mệt mỏi kéo dài, nguy cơ té ngã ở người cao tuổi, nguy cơ lệ thuộc và thậm chí là tăng tỷ lệ tử vong khi sử dụng lâu dài. Ngoài ra, các bác sĩ cũng có thể kê thêm nhiều loại thuốc ngoài chỉ định cho bệnh nhân mất ngủ, như trazodone, mirtazapine, gabapentin, hoặc các thuốc kháng histamin không kê đơn. Tuy nhiên, các thuốc này chưa được nghiên cứu đầy đủ về hiệu quả và độ an toàn khi dùng cho mất ngủ, và thường gây ra các tác dụng phụ không mong muốn. Một số nghiên cứu còn cho thấy việc sử dụng lâu dài benzodiazepine và Z-drug có thể liên quan đến nguy cơ tử vong cao hơn.

Những giải pháp hoàn toàn mới

Cuộc cách mạng với thuốc chặn sự tỉnh táo

Một trong những bước tiến đáng chú ý nhất gần đây là nhóm thuốc được gọi là DORAs. Khác với các loại thuốc cũ tác động toàn bộ não bộ, DORA chỉ nhắm đến các neuron thần kinh sử dụng orexin — một chất dẫn truyền thần kinh giữ vai trò duy trì sự tỉnh táo. Bằng cách “tắt” tín hiệu tỉnh táo này, DORA đưa người bệnh vào giấc ngủ theo cách tự nhiên hơn, giảm thiểu cảm giác lừ đừ vào hôm sau và ít nguy cơ gây lệ thuộc. Điểm đặc biệt là DORA không gây ức chế lan tỏa lên toàn bộ não bộ như các thuốc an thần truyền thống, mà chỉ tác động lên các neuron có liên quan đến sự tỉnh táo, giúp giảm thiểu các tác dụng phụ về nhận thức và nguy cơ lạm dụng thuốc.

Một số loại thuốc đang hướng tới việc tắt tín hiệu tỉnh táo từ neuron sử dụng orexin

Từ năm 2014 đến nay, ba loại DORA đã được FDA phê duyệt: suvorexant (Belsomra), lemborexant (Dayvigo) và daridorexant (Quviviq). Trong số này, daridorexant được đánh giá cao nhờ khả năng cải thiện sự tỉnh táo vào ban ngày và dễ dàng giúp người dùng ít bị mệt mỏi sau khi thức dậy. Theo các thử nghiệm lâm sàng, daridorexant giúp cải thiện rõ rệt các triệu chứng mệt mỏi ban ngày so với giả dược, và có điểm số buồn ngủ thấp nhất trong nhóm DORA. Tuy chưa có nghiên cứu so sánh trực tiếp từng loại DORA với nhau, các phân tích gián tiếp cho thấy nhóm thuốc này ít gây tác dụng phụ về nhận thức, ít gây “hangover” và nguy cơ lệ thuộc thấp hơn nhiều so với benzodiazepine và Z-drug. Hướng dẫn điều trị mất ngủ tại châu Âu năm 2023 đã xếp daridorexant là lựa chọn tiếp theo sau CBT-I.

Tuy nhiên, một rào cản lớn hiện nay là giá thành của DORA còn khá cao và chưa được phổ biến rộng rãi ở nhiều quốc gia. Nhiều bệnh nhân phải thử qua nhiều loại thuốc khác trước khi được chấp thuận dùng DORA, khiến việc tiếp cận còn hạn chế.

Bên cạnh đó, các công ty dược cũng đang tiếp tục phát triển thêm các thuốc mới nhắm vào hệ orexin. Tiêu biểu là seltorexant từ Johnson & Johnson, hiện trong giai đoạn thử nghiệm lâm sàng để điều trị đồng thời mất ngủ và trầm cảm. Khoảng 70% người trầm cảm cũng mắc mất ngủ, nên một loại thuốc tác động đồng thời cả hai rối loạn này có thể lấp đầy khoảng trống điều trị lớn. Kết quả ban đầu rất khả quan, cho thấy cải thiện đồng thời cả giấc ngủ và tâm trạng, với hiệu quả chống trầm cảm dường như không chỉ đơn thuần nhờ ngủ ngon hơn.

Cần sa: một giải pháp có nhiều tiềm năng nhưng đi kèm rủi ro

Một giải pháp khác là sử dụng cần sa y tế, vốn ngày càng phổ biến tại nhiều quốc gia. Trên thực tế thì không ít người đã tự tìm đến các sản phẩm chiết xuất từ cần sa để cải thiện giấc ngủ. Tuy nhiên hiện tại, khoa học vẫn còn nhiều dè dặt với giải pháp này khi ngoài một vài hợp chất như cannabinol (CBN) có tiềm năng hứa hẹn, các cannabinoid nổi tiếng hơn như THC và CBD cho đến nay vẫn chưa chứng minh được hiệu quả rõ ràng qua các thử nghiệm lâm sàng. Một số nghiên cứu nhỏ cho thấy, dùng 300 mg CBN có thể giúp người bị insomnia ngủ nhanh hơn 7 phút so với giả dược, một con số tuy nhỏ nhưng tương đương với hiệu quả của nhiều thuốc ngủ hiện có. Điểm quan trọng là CBN không làm giảm giấc ngủ REM như một số thuốc ngủ truyền thống.

Sản phẩm được chiết xuất từ cần sa cũng là một giải pháp hỗ trợ giảm thiểu việc mất ngủ 

Trong khi đó, các nghiên cứu dùng liều CBD và THC thấp không mang lại kết quả khả quan và thường không được công bố do không đạt hiệu quả. Một thử nghiệm cho thấy, khi dùng 10 mg THC kèm 200 mg CBD, người tham gia thậm chí còn ngủ ít hơn 25 phút so với giả dược. Các thử nghiệm lớn hơn với CBD liều thấp cũng không cho thấy cải thiện rõ rệt về giấc ngủ. Nhìn chung, bằng chứng khoa học chất lượng cao về hiệu quả và liều dùng an toàn của các cannabinoid cho mất ngủ vẫn còn rất hạn chế, dù hàng chục triệu người trên thế giới đang sử dụng.

Thiết bị đeo và ứng dụng kỹ thuật số: Hướng tiếp cận không dùng thuốc

Song song với thuốc, một số công ty và tổ chức y tế đã phát triển các nền tảng CBT-I kỹ thuật số khi nỗ lực đưa giải pháp đến tay người dùng thông qua ứng dụng hoặc nền tảng web. Một ví dụ nổi bật là SleepioRx, chương trình 90 ngày đã được thử nghiệm qua hơn 20 nghiên cứu và chính thức được FDA phê duyệt năm 2024. Các phân tích tổng hợp so sánh CBT-I số hóa với trị liệu trực tiếp cho thấy hiệu quả tương đương, giúp người bệnh ngủ nhanh hơn, ngủ sâu hơn và tỉnh táo hơn vào ngày hôm sau. Tuy nhiên, việc ứng dụng rộng rãi các nền tảng này trong thực hành lâm sàng vẫn còn chậm, do nhiều bác sĩ chưa quen với hình thức điều trị mới.

Thiết bị hỗ trợ giấc ngủ cũng là một hướng tiếp cận mới

Thêm vào đó, các thiết bị đeo hỗ trợ giấc ngủ đang thu hút sự chú ý của cộng đồng y khoa. Một số thiết bị sử dụng sóng âm hoặc dòng điện nhẹ để đồng bộ hóa với sóng não nhằm kích thích giấc ngủ sâu (slow-wave sleep). Một ví dụ cụ thể là nghiên cứu của Elemind Technologies cho thấy người dùng thiết bị dạng băng đeo đầu có thể rút ngắn thời gian đi vào giấc ngủ trung bình hơn 10 phút, một con số đáng kể với những người mất ngủ kinh niên. Các thiết bị này hoạt động bằng cách phát ra âm thanh đồng bộ với nhịp sóng não, giúp tăng thời lượng giấc ngủ sâu vốn rất quan trọng cho phục hồi thể chất và tinh thần.

Hiện tại, các nhà khoa học hy vọng rằng trong tương lai không xa, họ có thể cá nhân hóa việc điều trị mất ngủ dựa trên đặc điểm gene, tuổi tác, tình trạng bệnh nền của từng người. Điều này sẽ giúp người bệnh lựa chọn đúng phương pháp phù hợp nhất. Ngoài ra, nhiều nhóm nghiên cứu cũng đang thử nghiệm các cơ chế tác động mới với hy vọng tìm ra các giải pháp an toàn, không gây nghiện và ít tác dụng phụ, đặc biệt cho trẻ em và người cao tuổi.