Anh em có ngỡ ngàng không? Kỷ niệm 30 năm Windows 95 ra đời!
25/08/2025 21:06
Kỷ niệm 30 năm Windows 95 ra đời
Ngày 24/8 cách đây 30 năm, năm 1995 đánh dấu sự ra đời của hệ điều hành Windows 95, góp phần dân chủ hóa PC - personal computer, thiết lập mô hình giao diện người dùng mà sau đó đã phổ biến trong nhiều thập kỷ. Windows 95 lúc đó sử dụng kiến trúc lai phức tạp, đổi mới giao diện đi cùng chiến dịch marketing lớn với tầm ảnh hưởng lâu dài về sau.
Trước cuộc cách mạng của Windows 95, PC được định hình bởi môi trường Windows 3.1/MS-DOS - hệ sinh thái đầy rào cản về khả năng sử dụng và hạn chế về kiến trúc. Trải nghiệm người dùng thời kỳ này đặc trưng bởi sự phân mảnh, buộc họ phải điều hướng giữa 2 ứng dụng riêng biệt là Program Manager và File Manager. Thiết kế này không trực quan, kém hiệu quả, người dùng mới làm quen sẽ mất trung bình hơn 9 phút chỉ để tìm và khởi chạy 1 ứng dụng. Chính điều này khiến cho PC trở thành 1 công cụ cho giới chuyên môn thay vì người dùng phổ thông.
Về mặt kỹ thuật, Windows 3.x thực chất là lớp vỏ đồ họa 16-bit chạy trên nền tảng MS-DOS, tồn tại nhiều giới hạn. Hệ thống áp dụng mô hình cooperative multitasking (đa nhiệm hợp tác), cơ chế mà chỉ cần 1 ứng dụng bị lỗi có thể làm tê liệt toàn bộ hệ thống. Bên cạnh đó, kiến trúc bộ nhớ phân đoạn 16-bit với giới hạn 64 KB và hệ thống tập tin FAT với quy ước đặt tên 8.3 (tên giới hạn 8 ký tự, phần mở rộng 3 ký tự) đã ảnh hưởng hiệu năng ứng dụng và phức tạp hóa quá trình phát triển lẫn trải nghiệm người dùng cuối.
Đối mặt với áp lực cạnh tranh từ OS/2 của IBM - hệ điều hành 32-bit tiên tiến hơn và ưu tiên khả năng đa nhiệm, Microsoft đã khởi động dự án mang tên mã "Chicago". Mục tiêu của “Chicago” gồm nâng cấp kỹ thuật lên kiến trúc 32-bit, cải thiện khả năng sử dụng. Để đưa máy tính đến với người dùng bình thường, Microsoft phải giải quyết triệt để các vấn đề cơ bản trong tương tác người - máy (HCI). Đây cũng là tiền đề cho sự ra đời của Windows 95.
Windows 3.1 - Giới hạn kỹ thuật và trải nghiệm phân mảnh
Trước cuộc cách mạng của Windows 95, PC được định hình bởi môi trường Windows 3.1/MS-DOS - hệ sinh thái đầy rào cản về khả năng sử dụng và hạn chế về kiến trúc. Trải nghiệm người dùng thời kỳ này đặc trưng bởi sự phân mảnh, buộc họ phải điều hướng giữa 2 ứng dụng riêng biệt là Program Manager và File Manager. Thiết kế này không trực quan, kém hiệu quả, người dùng mới làm quen sẽ mất trung bình hơn 9 phút chỉ để tìm và khởi chạy 1 ứng dụng. Chính điều này khiến cho PC trở thành 1 công cụ cho giới chuyên môn thay vì người dùng phổ thông.
Về mặt kỹ thuật, Windows 3.x thực chất là lớp vỏ đồ họa 16-bit chạy trên nền tảng MS-DOS, tồn tại nhiều giới hạn. Hệ thống áp dụng mô hình cooperative multitasking (đa nhiệm hợp tác), cơ chế mà chỉ cần 1 ứng dụng bị lỗi có thể làm tê liệt toàn bộ hệ thống. Bên cạnh đó, kiến trúc bộ nhớ phân đoạn 16-bit với giới hạn 64 KB và hệ thống tập tin FAT với quy ước đặt tên 8.3 (tên giới hạn 8 ký tự, phần mở rộng 3 ký tự) đã ảnh hưởng hiệu năng ứng dụng và phức tạp hóa quá trình phát triển lẫn trải nghiệm người dùng cuối.
Đối mặt với áp lực cạnh tranh từ OS/2 của IBM - hệ điều hành 32-bit tiên tiến hơn và ưu tiên khả năng đa nhiệm, Microsoft đã khởi động dự án mang tên mã "Chicago". Mục tiêu của “Chicago” gồm nâng cấp kỹ thuật lên kiến trúc 32-bit, cải thiện khả năng sử dụng. Để đưa máy tính đến với người dùng bình thường, Microsoft phải giải quyết triệt để các vấn đề cơ bản trong tương tác người - máy (HCI). Đây cũng là tiền đề cho sự ra đời của Windows 95.
Kiến trúc cách mạng
Kiến trúc của Windows 95 ưu tiên khả năng tương thích ngược hơn là sự hoàn hảo về mặt kỹ thuật. Đây là hệ điều hành lai 16/32-bit, được xây dựng trên nền tảng MS-DOS để đảm bảo khả năng vận hành trơn tru với hàng ngàn ứng dụng và driver 16-bit hiện có. Mặc dù MS-DOS khởi tạo hệ thống, quyền kiểm soát sau đó được chuyển giao cho trình quản lý máy ảo (VMM) 32-bit, vốn đảm nhiệm các chức năng hệ thống tập tin và đĩa cấp thấp.
Windows 95 triển khai mô hình đa nhiệm kép. Các ứng dụng 32-bit (Win32) được ưu tiên chạy trong các không gian bộ nhớ được bảo vệ riêng biệt và được hệ điều hành quản lý. Ngược lại, vì lý do tương thích, tất cả ứng dụng 16-bit (Win16) sẽ cùng tồn tại trong không gian địa chỉ chung duy nhất, tuân thủ theo mô hình cooperative multitasking cũ. Điều này nghĩa là chỉ cần 1 ứng dụng 16-bit bị treo, nó có thể làm đóng băng toàn bộ các ứng dụng 16-bit khác.
Giao diện lập trình ứng dụng (API) Win32 mới là cổng chính để các nhà phát triển khai thác sức mạnh 32-bit, triển khai trên 3 module gồm Kernel, User và GDI, mỗi module đều chứa cả thành phần 16-bit và 32-bit. Để kết nối 2 thế giới này, Microsoft phát triển cơ chế phức tạp gọi là thunking - lớp dịch thuật cho phép mã 32-bit và 16-bit giao tiếp với nhau. Cơ chế này giúp Microsoft có thể cho ra đời hệ điều hành mà không cần phải viết lại toàn bộ mã nguồn kế thừa. Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi này cũng có những thách thức đáng kể cho các nhà phát triển trong việc quản lý sự khác biệt giữa 2 môi trường lập trình.
Cải tiến đặc biệt quan trọng đối với người dùng là việc loại bỏ quy ước đặt tên tập tin 8.3. Windows 95 có VFAT (Virtual FAT) - phần mở rộng thông minh cho FAT truyền thống, cho phép đặt tên dài tới 255 ký tự. VFAT hoạt động bằng cách lưu trữ tên tập tin dài trong các mục nhập thư mục ẩn đặc biệt, đồng thời tự động tạo ra tên đại diện 8.3 tương thích cho các ứng dụng cũ. Các hệ điều hành cũ hơn như MS-DOS sẽ bỏ qua các mục nhập ẩn này, đảm bảo khả năng tương thích ngược.
Thay đổi mô hình trải nghiệm người dùng
Giao diện người dùng của Windows 95 thay thế hoàn toàn mô hình tương tác phân mảnh của Windows 3.1. Start Menu và Taskbar là 2 yếu tố định hình lại vĩnh viễn trải nghiệm máy tính để bàn. Start Menu đã bao gồm toàn bộ chức năng của Program Manager vào 1 nơi duy nhất, giảm đáng kể thời gian tìm kiếm và khởi chạy ứng dụng. Trong khi đó, Taskbar liên tục hiển thị các ứng dụng đang chạy, giải quyết triệt để vấn đề mất cửa sổ ứng dụng, đơn giản hóa đa nhiệm thành 1 thao tác.
Windows 95 có triết lý thiết kế mới, hướng người dùng vào nội dung thay vì ứng dụng. Windows Explorer mở ra khái niệm desktop như là không gian làm việc chủ động, cùng các tiện ích như Recycle Bin và Shortcut tiện lợi, lấy tài liệu (document) làm trung tâm. Thay vì phải tìm ứng dụng trước rồi mới mở tập tin, người dùng giờ đây có thể tương tác trực tiếp với tài liệu ngay trên desktop. Sự thay đổi này giúp cho máy tính trở nên trực quan hơn đáng kể.
Trên Windows 95, Plug and Play (PnP) xuất hiện với mục tiêu tự động hóa hoàn toàn quá trình cấu hình, thiết lập phần cứng mới. Tuy nhiên, việc triển khai PnP gặp nhiều thách thức do phải tương thích với hệ sinh thái hỗn tạp gồm cả thiết bị PnP mới và hàng đống card mở rộng ISA kế thừa. Sự phức tạp này thường dẫn tới việc phát hiện không chính xác, gây ra xung đột tài nguyên hệ thống (IRQ, DMA). Dĩ nhiên, mãi về sau thì Plug and Play mới thực sự tốt, còn ở thời điểm ra mắt vẫn gặp nhiều sự cố.
QUẢNG CÁO
Chiến dịch marketing bom tấn
Chiến dịch ra mắt Windows 95 đã phá vỡ mọi tiền lệ lúc bấy giờ, thay vì giới thiệu 1 phần mềm thì trở thành 1 hiện tượng văn hóa đại chúng. Microsoft đã dàn dựng màn trình diễn truyền thông quy mô lớn vào ngày 24/8/1995, với MC nổi tiếng Jay Leno để sự kiện công nghệ trở thành tâm điểm chú ý của công chúng. Ở quy mô toàn cầu, các cửa hàng mở cửa lúc nửa đêm, hình ảnh người dùng xếp hàng dài đã tạo ra 1 cơn sốt chưa từng thấy. Kết quả Windows 95 bán được 7 triệu bản chỉ trong 5 tuần đầu tiên, nhanh chóng trở thành hệ điều hành phổ biến nhất thế giới.
Để thành công, chiến dịch cấp phép sử dụng ca khúc "Start Me Up" của The Rolling Stones với chi phí khoảng 3 triệu USD. Điều này tạo ra liên kết trực tiếp giữa bài hát và nút Start biểu tượng của Windows. Chiến lược này nâng tầm Microsoft trở thành thương hiệu tiêu dùng toàn cầu và biến nút Start thành 1 biểu tượng văn hóa.
Di sản của Windows 95
Di sản mà hệ điều hành Windows 95 để lại rõ nhất qua 2 điểm: định hình giao diện người dùng hiện đại và dân chủ hóa quyền truy cập Internet. Các yếu tố giao diện như Start Menu, Taskbar và desktop đã trở thành thiết kế tiêu chuẩn cho các hệ điều hành trong nhiều thập kỷ, biến máy tính cá nhân từ công cụ chuyên dụng thành thiết bị gia dụng phổ thông. Windows 95 cũng là hệ điều hành tiêu dùng đầu tiên tích hợp sẵn hỗ trợ TCP/IP và mạng quay số, đơn giản hóa việc kết nối trực tuyến rồi trở thành khởi điểm cho sự bùng nổ người dùng Internet toàn cầu vào cuối những năm 1990.
Bất chấp thành công vang dội, Windows 95 vẫn còn những bất ổn về kỹ thuật, với biểu tượng quen thuộc là BSOD (màn hình xanh chết chóc). Dễ hiểu thôi, đây là hậu quả của thiết kế lai 16/32-bit, cơ chế bảo vệ bộ nhớ chưa hoàn thiện, phụ thuộc vào các driver của bên thứ 3 thường xuyên gây lỗi. Bên cạnh đó, mô hình bảo mật của hệ thống còn sơ khai, với quyền quản trị mặc định cho người dùng và thiếu các ranh giới an toàn, khiến nó dễ bị tấn công cũng như tồn tại nhiều lỗ hổng trong suốt vòng đời.
Kiệt tác không hoàn hảo
Những điểm yếu lớn nhất trên Windows 95 lại chính là hệ quả của những quyết định tạo nên sức mạnh của nó. Mặc dù kiến trúc Windows NT vượt trội về mặt kỹ thuật, nhưng lại đòi hỏi phần cứng quá cao đối với thị trường tiêu dùng năm 1995. Microsoft cố tình đánh đổi tính ổn định để lấy khả năng tương thích ngược và khả năng phổ biến trên phần cứng phổ thông. Cách tiếp cận vừa đủ tốt này giúp Windows chiếm lĩnh thị trường vào thời điểm bình minh của kỷ nguyên Internet. Do đó, Windows 95 là 1 kiệt tác không hoàn hảo - không phải là hệ điều hành tốt nhất về mặt kỹ thuật, nhưng là hệ điều hành phù hợp vào đúng thời điểm để thay đổi thế giới.
Tin xem thêm
nội dung mới
