Ẩn mình suốt nửa thế kỷ, Bộ sưu tập Torlonia, vốn được mệnh danh là kho báu La Mã cổ đại dần được đưa trở lại ánh sáng loài người khi quỹ Quỹ Torlonia tiến phục hồi và thực hiện các buổi triển lãm để công chúng được biết đến.

Bộ sưu tập Torlonia - Kho báu cổ vật La Mã cổ đại

Bộ sưu tập Torlonia được ca ngợi là một trong những bộ sưu tập cổ vật La Mã tư nhân vĩ đại nhất thế giới, có tầm quan trọng ngang với Vatican hay những vật phẩm trưng bày tại bảo tàng Capitoline ở Rome. Bộ sưu tập này đã bị khoá kín gần 70 năm, từ đó tạo nên rất nhiều huyền thoại và bí ẩn về nó. Điều mà công chúng biết được chỉ có thể đến từ một danh mục bảo tàng đến từ thế kỷ 19. Từ đó, người ta ước lượng rằng kho báu này bao gồm hàng trăm bức tượng đá cẩm thạch, có niên đại từ khoảng 1.700 đến 2.500 tuổi, hầu hết đều được khai quật từ thế kỷ 16 đến thế kỷ 19. Tuy nhiên trên thực tế, rất ít người biết chính xác nơi tìm thấy “kho tàng vĩ đại này” hay tình trạng hiện tại của nó ra sao.

Bản thân bộ sưu tập là một tập hợp phong phú các tác phẩm điêu khắc La Mã cổ đại, với một số tác phẩm có niên đại lên tới 2.500 năm. Trong những năm qua, một phần nhỏ của bộ sưu tập này đã quay trở lại với ánh sáng loài người. Một số tác phẩm đã được trưng bày tại các bảo tàng ở Châu Âu và ngày 15/3 tới, một triển lãm mới sẽ được mở tại Viện Nghệ thuật Chicago. Vậy tại sao bộ sưu tập này tồn tại và mãi tới gần đây mới được trưng bày ra công chúng?

Nguồn gốc bộ sưu tập Torlonia

Nguồn gốc của Bộ Sưu Tập Torlonia danh tiếng bắt đầu từ cuối thế kỷ 18 với Giovanni Torlonia, hậu duệ của những thương nhân dệt vải người Pháp định cư tại Rome. Tại thời điểm này, Giovanni bắt đầu nghiêm túc thu thập nghệ thuật. Ông tận dụng những chiến lược kinh doanh sắc bén và một cuộc hôn nhân thuận lợi để biến một ngân hàng nhỏ thành một thế lực tài chính lớn phục vụ cho Giáo hoàng, gia đình Bonaparte và giới quý tộc Ý. Khi ông qua đời vào năm 1829, Giovanni Torlonia đã tích lũy được một trong những khối tài sản lớn nhất tại Rome và bắt đầu thu thập nghệ thuật, bao gồm nhiều cổ vật La Mã quan trọng.

Villa Albani Torlonia, nơi chứa đựng một trong những bộ sư tập vĩ đại ở thế kỷ 18

Sau đó, con trai ông, Alessandro Torlonia, đã mở rộng sự giàu có của gia đình và tiếp tục bổ sung cho bộ sưu tập. Một trong những tài sản quan trọng mà Alessandro mua lại là biệt thự Villa Albani thế kỷ 18, ban đầu được xây dựng để chứa bộ sưu tập nghệ thuật của Hồng y Alessandro Albani. Biệt thự này đã trở thành biểu tượng của kiến trúc tân cổ điển và chứa không chỉ các bức tượng La Mã mà còn cả các cổ vật Ai Cập có niên đại hơn 3.700 năm. Điều đặc biệt là Alessandro không chỉ mua biệt thự mà còn sở hữu toàn bộ các tác phẩm nghệ thuật bên trong, bao gồm một số bức tượng và tranh khảm quý hiếm.

Tiếp đến, Alessandro đã thực hiện hai bước đi quan trọng: vào những năm 1870, ông thành lập một bảo tàng tư nhân để trưng bày các tác phẩm điêu khắc Torlonia. Nói là bảo tàng tư nhân, nó chỉ được mở cửa cho những người thuộc giới thượng lưu trong vòng xã hội của ông. Bộ sưu tập này đủ lớn để được trưng bày trong 78 phòng, sắp xếp theo chủ đề rất đa dạng, bao gồm chân dung hoàng gia, các hòm đá và nhiều tác phẩm điêu khắc cổ đại khác. Vào cuối thế kỷ 19, Alessandro đã bảo đảm tương lai của bộ sưu tập bằng cách đưa tất cả các tài sản, bao gồm Villa Albani Torlonia và 30.000 mẫu đất nông nghiệp, vào một quỹ ủy thác để truyền lại cho thế hệ thứ ba.

Một số bức tượng trong kho lưu trữ 

Tuy nhiên, những gì diễn ra sau đó không đơn giản với dòng họ Torlonia. Trong thời kỳ hậu Thế chiến II của Ý, chính phủ đã trưng thu đất nông nghiệp của quỹ. Các tác phẩm điêu khắc đã bị giấu kín, bị khóa trong một nhà kho với một cánh cửa kim loại nhỏ. Điều này đã biến bộ sưu tập thành một huyền thoại, không thể tiếp cận với người ngoài và bị bao phủ bởi những suy đoán và huyền thoại. Các nhà phê bình cho rằng việc giấu kín này đồng nghĩa với việc một kho báu nghệ thuật của La Mã cổ đại đang phủ bụi và phụ thuộc vào ý thích của một người duy nhất.

Bộ sưu tập vĩ đại dần được hé lộ

Cảm giác lần đầu tiên bước vào kho sưu tầm này, đó là choáng ngợp. Không cần phải giới thiệu, và thậm chí không cần bạn phải có kiến thức uyên thâm về điêu khắc cổ đại, bạn sẽ cảm nhận được sự vĩ đại của những gì được sưu tập tại đây. Hàng dãy kệ chạm đến trần nhà, nối tiếp nhau, trưng bày những bức tượng bán thân có niên đại khoảng 2.000 năm. Trong một căn phòng, những hàng tượng khổng lồ, một số trong đó có chiều cao hơn 3 mét, được trưng bày hay ở một căn phòng khác, hàng loạt bức tượng được đặt trên những giá đỡ riêng, tạo thành một khung cảnh hỗn độn thị giác với sự xuất hiện của các vị thần, nữ thần, vận động viên, động vật, hoàng đế La Mã và nhiều anh hùng cổ đại khác. 

Chính tại đây, Carruba, chuyên gia bảo tồn, đang kiểm tra một bức tượng tuyệt đẹp của một thanh niên khỏa thân, cao khoảng 1,5 mét. Gầy và thanh thoát, cậu đứng theo tư thế contrapposto, một chân tựa vào một gốc cây nhỏ; một tay cầm vật gì đó giống như cây gậy, tay kia vươn ra như đang chào đón bạn. Mái tóc xoăn phủ trán và gần như che hết đôi tai. Khuôn mặt trẻ trung, nhưng bức tượng lại mang cảm giác cổ kính khi được tạo ra cách đây khoảng hai thiên niên kỷ. Và để khẳng định về sự cổ xưa của nó, bước tượng này bị phủ một lớ bụi đen, điểm xuyết một vài khiếm khuyết như chân bị gãy hai chỗ, vai trái bị vỡ và vết ghép lại vẫn còn dấu vết chưa hoàn thiện hẳn. 

Một số bức tượng từng được dùng để trang trí các trang viên La Mã cổ đại 

Tuy nhiên, giống như nhiều bức tượng khác, vẻ đẹp hoàn mỹ này lại đánh lừa người xem về nguồn gốc của nó. Trên thực tế, người thanh niên này là một "quái vật Frankenstein" cổ đại, được ghép từ các phần cổ xưa và hiện đại hơn mà các nghệ nhân của gia đình Torlonia tìm được hoặc tự chế tạo rồi ghép lại với nhau cách đây hai thế kỷ. Điều này có nghĩa là Giovanni Torlonia đã sưu tập những di tích này, tìm cách ghép chúng lại và thổi linh hồn bất tử cho chúng. Dĩ nhiên, vẫn có những tác phẩm đá cẩm thạch được mua nguyên vẹn hay gần như nguyên vẹn với số lượng lên tới khoảng 100 tác phẩm. Đây vốn được coi là những viên ngọc vô giá của bộ sưu tập. Một trong số đó là tác phẩm Hestia Giustiniani, một bức tượng nữ khổng lồ dựa trên một bức tượng đồng Hy Lạp cổ điển, được coi là cực kỳ hiếm. Những tác phẩm còn lại đều có sự can thiệp của các nghệ nhân xưa khi họ gắn thêm vào các phần khác như mũi, bàn tay. 

Một số bức tượng được phục chế

Cách tiếp cận này khá phổ biến vào thời điểm gia đình Torlonia thu thập bộ sưu tập và được coi là một cách không thể thiếu trong việc thu thập cổ vật. Trong suốt các thời kỳ lịch sử, một số nhà điêu khắc vĩ đại nhất của thế kỷ 17 và 18, bao gồm Gian Lorenzo Bernini, đã làm tương tự và phục hồi những tác phẩm sau này trở thành một phần của Bộ sưu tập Torlonia. Bertel Thorvaldsen, người có tác phẩm hiện được trưng bày tại Bảo tàng Thorvaldsen ở Copenhagen, cũng đã phục hồi các bức tượng mà gia đình sở hữu. Một số nguồn tin lịch sử cho rằng ông đã làm việc với các tác phẩm này trước khi gia đình Torlonia mua lại hoặc có thể được gia đình thuê trực tiếp. Ngoài ra còn có Bartolomeo Cavaceppi, người có xưởng điêu khắc ở Rome từng là điểm đến không thể thiếu của giới quý tộc nước ngoài trong chuyến du ngoạn Grand Tour. Giovanni Torlonia đã mua một phần lớn trong toàn bộ bộ sưu tập của Cavaceppi. Điều này rõ ràng tô điểm thêm sự vĩ đại mà Torlonia tạo ra với bộ sưu tập bí ẩn này. 

Quá trình phục hồi để đưa bộ sưu tập trở lại với ánh sáng loài người

Năm 2016, dưới sự lãnh đạo của Alessandro Poma Murialdo, cháu trai của Hoàng tử Alessandro Torlonia, Quỹ Torlonia đã đạt được một thỏa thuận lịch sử với chính phủ Ý để bắt đầu phục hồi và trưng bày bộ sưu tập. Alessandro khẳng định rằng sứ mệnh của quỹ là bảo tồn di sản độc đáo của bộ sưu tập trong khi đưa nó vào thế kỷ 21. Đây là bước đi quan trọng đầu tiên trong việc đưa các tác phẩm điêu khắc trở lại với công chúng. Kể từ đó, quỹ đã bắt đầu tiến hành bảo tồn và làm sạch các tác phẩm, sau đó gửi chúng đến các triển lãm trên toàn thế giới.

Một nghệ nhân đang tiến hành quá trình phục dựng

Quá trình phục hồi đòi hỏi sự tỉ mỉ và công phu với mục tiêu là giữ nguyên câu chuyện lịch sử của mỗi tác phẩm, đồng thời giữ lại dấu vết của những lần phục hồi trước đó. Được thực hiện bởi của các chuyên gia như Anna Maria Carruba, quá trình phục hồi có thể bao gồm việc thay thế lớp vữa cũ bị ố vàng và độc hại do các kỹ thuật viên thế kỷ 18 và 19 sử dụng bằng vật liệu an toàn và thẩm mỹ hơn. Vật liệu này được đảm bảo hoà quyện với đá cẩm thạch mà không che giấu dấu vết của sự can thiệp. Ngoài ra, các tác phẩm cũng được bao bọc trong giấy bột tẩm ammonium carbonate để làm tan lớp bụi tích tụ qua nhiều thập kỷ. Sau đó, các tác phẩm được làm sạch nhẹ nhàng để đảm bảo giữ nguyên lớp patina tự nhiên. Ngoài ra, mỗi bức tượng được ghi chép tỉ mỉ và đánh giá từng chi tiết về phần gốc và phần phục hồi. Những lớp vữa độc hại cũ đã được thay thế bằng vật liệu an toàn và thẩm mỹ hơn. Khi hoàn thành, Bộ Văn hóa Ý sẽ tiến hành phê duyệt các tác phẩm và một số được bọc trong nhựa bảo vệ để tránh bụi.

Các tác phẩm được bọc lại để tránh bụi 

Quy trình này nghe đơn giản, nhưng rất tốn thời gian. Mỗi bức tượng cần ít nhất một chuyên gia bảo tồn, cùng với nhiếp ảnh gia và các cố vấn khác tham gia quyết định về quá trình phục hồi. Từ đầu đến cuối, quá trình này có thể mất từ vài tuần đến vài tháng, tùy thuộc vào kích thước và độ phức tạp của tác phẩm. Do đó, chi phí phục hồi một tác phẩm đơn lẻ dao động từ vài nghìn đến hơn 100.000 đô la. Tính đến hiện tại, hơn 150 tác phẩm đã được hoàn thành, đồng nghĩa với việc vẫn còn khoảng 475 tác phẩm nữa. Nhưng đó chỉ là trong Bộ sưu tập Torlonia. Biệt thự Villa Albani Torlonia còn khoảng 1.000 tác phẩm khác cũng cần được chú ý, và bản thân biệt thự, nơi mà mỗi hốc tường, đường gờ, khảm và đồ trang trí tường đều hoặc là cổ đại hoặc được thiết kế như một món đồ trang trí sang trọng, cũng cần được bảo trì.

Tượng bên trái là Athena và Isis, bên phải là tượng Diana 

Với lượng công việc khổng lồ này và tầm vóc mà chúng có được sau khi phục hồi, Poma Murialdo đặt mục tiêu gây quỹ để xây dựng một bảo tàng tư nhân, lý tưởng là trên đất của Villa Albani Torlonia. Nếu thành công, đó sẽ là một công trình lớn nhất thế giới về cổ vật, trường tồn qua thế kỷ để con người có thể chiêm ngắm. 

Sự Trở Lại Với Công Chúng

Sau nhiều thập kỷ bị ẩn giấu, bộ sưu tập Torlonia đang dần quay trở lại với công chúng. Từ năm 2020 đến 2022, khoảng 90 tác phẩm đã được trưng bày tại Bảo tàng Capitoline ở Rome. Tiếp đó, một triển lãm lớn mang tên "Kiệt tác từ Bộ Sưu tập Torlonia" đã diễn ra tại Louvre từ tháng 6 năm 2024 đến tháng 1 năm 2025, trưng bày 63 tác phẩm, trong đó có 12 tác phẩm mới được phục hồi. Triển lãm đã thu hút khoảng 740.000 lượt khách và trở thành triển lãm được ghé thăm nhiều nhất của Louvre trong năm 2024.

Một số bức tượng được phục chế hoàn thiện 

Tượng bán thân hoàng đế Commodus

Sau đó, một nhóm 58 bức tượng đã được đưa đi triển lãm tại Viện Nghệ thuật Chicago, với chủ đề "Thần thoại và Cẩm thạch: Điêu khắc La Mã Cổ đại từ Bộ Sưu tập Torlonia," diễn ra từ ngày 15 tháng 3 đến ngày 19 tháng 6 năm nay. Triển lãm sau đó sẽ được chuyển đến Bảo tàng Nghệ thuật Kimbell ở Texas và tiếp đến là Bảo tàng Mỹ thuật Montreal. Đối với triển lãm thứ hai này, 28 bức tượng đã được làm sạch và phục hồi với 25 bức tượng trong số đó sẽ được trưng bày; phần còn lại sẽ được chọn từ những tác phẩm đã được làm sạch trước đó của quỹ. Đây là một chuỗi những triển lãm được kì vọng kết nối quá khứ với hiện tại, cho phép loài người được chiêm ngưỡng những kiệt tác vĩ đại. 

Một số bức tượng khác tại kho lưu trữ Torlonia

Alessandro Poma Murialdo cho biết những triển lãm này chỉ là bước khởi đầu. Ông hy vọng rằng các triển lãm quốc tế sẽ nâng cao nhận thức toàn cầu về Quỹ Torlonia và sứ mệnh của quỹ. Với ông, đây sẽ là một hành trình rất dài nhưng cao quý và đầy ý nghĩa. Poma Murialdo cũng cho biết rằng ông hy vọng các triển lãm lưu động sẽ giúp mọi người ở những nơi xa như Trung Quốc và Mỹ hiểu thêm về quỹ và Villa Albani Torlonia. Mục tiêu cuối cùng mà ông hướng tới là gây quỹ để xây dựng một bảo tàng tư nhân, lý tưởng là trên đất của Villa Albani Torlonia, nhằm tạo ra một không gian trưng bày lâu dài của những tác phẩm trong bộ sưu tập Torlonia. Nếu thành công, dó sẽ là một công trình cổ vật vĩ đại nhất thế giới và có thể trường tồn theo thời gian. 

Bên cạnh đó, doanh thu của quỹ sẽ duy trì bộ sưu tập mà không cần sự hỗ trợ từ gia đình Torlonia. Quỹ hiện tại đã hợp tác với nhà kim hoàn Bulgari của Ý để tài trợ cho việc phục hồi nhiều tác phẩm trong bộ sưu tập, và công ty luật quốc tế Chiomenti tài trợ cho các hoạt động chung của quỹ. Thêm vào đó, khi quỹ cho các bảo tàng mượn tác phẩm điêu khắc, những tổ chức này sẽ chi trả cho việc làm sạch hàng chục bức tượng cho mỗi buổi triển lãm.