Những bất cập tích tụ nhiều năm như thế cho thấy đã đến lúc Việt Nam phải tái cấu trúc toàn diện thị trường vàng theo hướng minh bạch, hiện đại và phù hợp thông lệ quốc tế.

Trong nhiều năm, thị trường vàng luôn nằm trong nhóm mặt hàng có độ nhạy cảm cao nhất của nền kinh tế. Không chỉ bởi giá trị tài sản lớn, vàng còn tác động trực tiếp tới tâm lý tích lũy truyền thống của người dân, đồng thời ảnh hưởng mạnh đến tỷ giá, dự trữ ngoại hối và ổn định kinh tế vĩ mô. Khi giá vàng trong nước nhiều thời điểm vượt xa giá thế giới hơn 20 triệu đồng/lượng, thị trường bộc lộ dấu hiệu “méo mó” nghiêm trọng. Đây là thách thức nội tại lớn đối với điều hành chính sách tiền tệ và quản lý rủi ro. Cơ quan quản lý buộc phải cùng lúc xử lý ba bài toán: ngăn đầu cơ, bảo đảm ổn định tâm lý thị trường, hạn chế rủi ro dòng tiền chảy vào kênh trú ẩn thay vì sản xuất, kinh doanh.

Theo nhiều ý kiến, nguồn cung vàng miếng nghẽn kéo dài hơn một năm qua là nghịch lý lớn nhất tạo áp lực lên thị trường. Ông Vũ Hùng Sơn, Chủ tịch Hội đồng Quản trị Công ty cổ phần Vàng bạc đá quý Bảo Tín Mạnh Hải cho biết, doanh nghiệp gần như không thể tiếp cận nguồn vàng nhập khẩu chính thức suốt 13 tháng, buộc phải xoay xở bằng nguồn trôi nổi, chấp nhận rủi ro để duy trì sản xuất. Việc nhiều cửa hàng phải giới hạn số lượng bán cho mỗi khách hay phải tự đầu tư thiết bị kiểm định hiện đại phản ánh mức độ căng thẳng của thị trường. Hệ quả là giá vàng miếng trong nước liên tục bị đẩy lên, tạo mảnh đất “màu mỡ” cho đầu cơ và tâm lý đám đông. Không ít người dân xếp hàng mua vàng chỉ vì nỗi sợ mất cơ hội, trong khi bản chất thị trường đang chịu tác động chủ yếu từ thiếu nguồn cung chính thức chứ không phải nhu cầu thực tăng đột biến.

Ở chiều ngược lại, hoạt động buôn lậu vàng diễn biến phức tạp. Theo lực lượng hải quan, chênh lệch giá lớn khiến vàng trở thành mặt hàng siêu lợi nhuận đối với các đường dây vận chuyển trái phép.

Ông Phan Quốc Đông, Phó Chi cục trưởng Chi cục Điều tra chống buôn lậu (Cục Hải quan, Bộ Tài chính) cảnh báo: Dù số vụ bắt giữ không nhiều, nhưng quy mô mỗi vụ thường lên tới hàng chục kg, cho thấy mức độ chuyên nghiệp và tinh vi của hoạt động buôn lậu. Điều kiện địa lý với đường biên kéo dài, nhu cầu thị trường cao và giao dịch tiền mặt phổ biến tạo ra những khoảng trống quản lý dễ bị lợi dụng.

Không chỉ thị trường vàng miếng “méo mó”, vàng trang sức vốn mang tính tiêu dùng cũng chịu áp lực lớn. Hơn 6.800 cơ sở sản xuất, kinh doanh phải thích ứng với các quy định mới về phòng chống rửa tiền, yêu cầu xác minh khách hàng với các giao dịch từ 400 triệu đồng trở lên. Theo phản ánh của doanh nghiệp, chỉ một sai sót nhỏ về thông tin định danh cũng có thể khiến giao dịch bị chuyển sang cơ quan điều tra, tạo rủi ro pháp lý không nhỏ. Trong khi đó, nguồn nguyên liệu thiếu, chi phí kiểm định tăng… đang làm giảm năng lực cạnh tranh của ngành chế tác, một lĩnh vực có giá trị gia tăng cao và sử dụng lượng lớn lao động.

Gốc rễ của tất cả các nghịch lý trên là thị trường vàng chưa có một cơ chế minh bạch, tập trung và có dữ liệu thời gian thực. Ông Nguyễn Đức Lê, Phó Trưởng phòng Nghiệp vụ quản lý thị trường, Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước (Bộ Công thương) cho biết: Thời gian qua, Bộ Công Thương phối hợp Ngân hàng Nhà nước Việt Nam tham gia kiểm soát giá vàng và nhận thấy một số vấn đề tồn tại kéo dài, bao gồm: chưa có cơ sở dữ liệu chung, khó kiểm soát chất lượng, hóa đơn không minh bạch, thiếu liên thông giám sát, giá chợ đen chênh lệch lớn, tình trạng găm hàng và giá niêm yết với giá bán không thống nhất, tâm lý đám đông dễ tạo nên các “cơn sốt” giả...

Trong bối cảnh đó, nhiều chuyên gia cho rằng, tái cấu trúc toàn diện thị trường vàng là yêu cầu tất yếu, thay vì chỉ áp dụng các biện pháp hành chính ngắn hạn. Ba trụ cột được nhiều ý kiến đề xuất đó là: tăng cung hợp pháp, thiết lập cơ chế giao dịch tập trung và xây dựng hệ sinh thái sản phẩm vàng phù hợp thông lệ quốc tế. Chuyên gia Kinh tế trưởng BIDV, Tiến sĩ Cấn Văn Lực nhấn mạnh, cần phân định rõ phạm vi vàng cần quản lý theo tính chất: Vàng miếng gắn với dự trữ và ổn định tài chính nên quản lý chặt; vàng trang sức mang tính tiêu dùng nên được điều chỉnh linh hoạt hơn, tránh áp đặt điều kiện không cần thiết. Cùng với đó, việc chấm dứt hoàn toàn quan hệ vay mượn bằng vàng để giảm rủi ro hệ thống là bước đi quan trọng.

Về phía doanh nghiệp, nhiều kiến nghị tập trung vào việc sớm có hướng dẫn chi tiết để khơi thông nhập khẩu vàng nguyên liệu, qua đó ổn định hoạt động sản xuất và giảm áp lực lên cung cầu thị trường. Đề xuất đưa vàng trang sức ra khỏi danh mục ngành nghề kinh doanh có điều kiện cũng được đưa ra nhằm thúc đẩy ngành chế tác.

Ngoài ra, một trong những giải pháp được quan tâm nhất là xây dựng Sàn giao dịch vàng vật chất quốc gia. Khác với mô hình sàn vàng phái sinh (CFD) từng gây thiệt hại trước đây, mô hình này yêu cầu giao dịch thật, có lô chuẩn, cơ chế ký gửi, giao nhận rõ ràng và minh bạch. Theo chuyên gia Ngô Trí Long, việc hình thành sàn giao dịch vàng không chỉ giúp Nhà nước giám sát thời gian thực, mà còn tạo nền tảng dữ liệu đầy đủ để điều hành thị trường theo hướng hiện đại, thay vì phụ thuộc vào mệnh lệnh hành chính. Nhiều ý kiến nhấn mạnh, cần triển khai theo lộ trình thận trọng: giai đoạn đầu tập trung vào giao dịch vàng nguyên liệu phục vụ sản xuất; sau đó mới mở rộng sang vàng miếng khi dữ liệu đã đầy đủ; và chỉ phát triển công cụ phái sinh khi hành lang pháp lý hoàn chỉnh. Mục tiêu không phải mở rộng giao dịch bằng mọi giá, mà là thiết lập cơ chế quản lý minh bạch, giảm đầu cơ, phòng ngừa thao túng và hỗ trợ điều hành kinh tế vĩ mô.

Thực tế cho thấy, giảm độc quyền, tăng minh bạch và củng cố niềm tin thị trường là “chìa khóa” của mọi cải cách. Việt Nam đang nắm giữ lượng vàng lớn trong dân. Nhưng như các chuyên gia nhiều lần nhấn mạnh, không thể huy động bằng biện pháp hành chính. Điều quan trọng là tạo môi trường giao dịch an toàn, có sản phẩm đầu tư thay thế và có cơ chế quản lý hiện đại để dòng vàng tự nguyện đi vào hệ thống. Thị trường vàng Việt Nam đang đứng trước yêu cầu cải cách toàn diện. Những nghịch lý kéo dài từ nguồn cung tắc nghẽn, buôn lậu phức tạp, giao dịch thiếu minh bạch đến rủi ro cho doanh nghiệp và người dân cho thấy mô hình quản lý cũ đã không còn phù hợp. Một thị trường vàng minh bạch, hiện đại, có dữ liệu đầy đủ và vận hành theo chuẩn mực quốc tế sẽ góp phần quan trọng vào ổn định vĩ mô, củng cố niềm tin thị trường và tạo nguồn lực cho phát triển kinh tế bền vững.