Tháng trước, khi Starbucks thông báo kế hoạch sa thải hơn 1.000 nhân viên tập đoàn, sự kiện này đã làm nổi bật một xu hướng đáng lo ngại đối với những người lao động có trình độ cao, có bằng cử nhân đại học hoặc cao hơn: Trong vài năm qua, họ đã chứng kiến tỷ lệ thất nghiệp tăng nhanh hơn so với các nhóm khác, cùng lúc kết hợp với sự chậm lại trong tăng trưởng lương.

Sự kiện này cũng đã thêm dầu vào lửa, làm nóng hơn cuộc tranh luận mà các nhà kinh tế học đã và đang quan tâm trong một thời gian dài: Liệu những đợt cắt giảm việc làm gần đây chỉ là tạm thời? Hay chúng báo hiệu điều gì đó nghiêm trọng hơn và không thể đảo ngược?

Tỷ lệ thất nghiệp tổng thể trên toàn nước Mỹ, sau khi duy trì dưới 4% trong hơn 2 năm, đã vượt qua ngưỡng này kể từ tháng 5/2024.

Các nhà kinh tế học cho rằng thị trường lao động vẫn mạnh mẽ theo tiêu chuẩn lịch sử và phần lớn sự suy yếu gần đây có liên quan đến tác động kinh tế của đại dịch. Các công ty đã tuyển dụng tích cực khi nhu cầu tăng vọt, sau đó chuyển sang sa thải khi Cục Dự trữ Liên bang bắt đầu tăng lãi suất. Nhiều công ty này đang tìm cách tinh giản hoạt động dưới áp lực từ các nhà đầu tư.

Tuy nhiên, trong bối cảnh sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo và việc tổng thống Trump nhắm mục tiêu vào các cơ quan liên bang, những nơi có tỷ lệ quá lớn công việc văn phòng, một số người đã tự hỏi liệu có hay không sự suy giảm vĩnh viễn đối với việc tuyển dụng những công việc đòi hỏi kiến thức chuyên môn.

Carl Tannenbaum, nhà kinh tế trưởng của Northern Trust, nhận định như thế này: “Chúng ta đang chứng kiến một sự chuyển đổi đáng kể trong thói quen và cách làm việc của giới nhân viên văn phòng. Tôi đang cố gắng nói với mọi người rằng một làn sóng mới đang đến.”

Thực tế nhìn từ ví dụ ngành game

Trớ trêu là, tính đến thời điểm hiện tại, không có ngành công nghiệp nào thể hiện rõ nét sự thay đổi, suy giảm lượng lao động trí óc và có chuyên môn trong vài năm qua hơn là ngành phát triển game. Ngành này đã bùng nổ vào năm 2020 khi người Mỹ tìm kiếm các hình thức giải trí tại nhà mới, giữa lúc COVID-19 bùng phát toàn cầu. Khi ấy, ngành game đã tuyển dụng vô cùng mạnh mẽ, trước khi xu hướng đảo ngược không thể tránh khỏi, bước vào giai đoạn sa thải hàng loạt. Hàng ngàn nhân viên trong ngành công nghiệp game toàn cầu đã mất việc làm trong năm 2023 và 2024.

Quy mô của tình trạng mất việc làm lớn đến mức người dẫn chương trình lễ trao giải Game Developers Choice Awards, sự kiện thường niên của ngành, đã phàn nàn về “tình hình sa thải đạt mức kỷ lục” trong bài phát biểu mở đầu sự kiện hồi năm 2024. Cùng năm đó, xu hướng công đoàn hóa bắt đầu với các tester có mức lương thấp, lan rộng sang những người lao động được trả lương cao hơn như producer của một dự án phát triển game, designer và lập trình viên.

Bethesda Game Studios, cái tên đã quá nổi tiếng với Fallout, hiện đang thuộc quyền sở hữu của Microsoft. Nhân viên tại đây cho biết họ đã thành lập công đoàn, một phần vì lo ngại về các đợt sa thải đã diễn ra tại công ty vào năm 2023 và 2024. Đồng thời họ tin rằng, công đoàn sẽ mang lại lợi thế cho họ trong bối cảnh thị trường lao động đang suy yếu.

Taylor Welling, người đảm trách chức vụ nhà sản xuất dự án tại studio Bethesda, người có bằng thạc sĩ về giải trí tương tác, chia sẻ: “Đây là lần đầu tiên Bethesda trải qua tình trạng buộc phải cắt giảm nhân sự trong một khoảng thời gian rất dài. Điều đó khiến nhiều người sợ hãi.”

Tỷ lệ thất nghiệp trong lĩnh vực tài chính và các ngành liên quan, mặc dù vẫn ở mức thấp, đã tăng khoảng 25% từ năm 2022 đến năm 2024 do lãi suất gia tăng, làm chậm nhu cầu về vay thế chấp và các công ty, ngân hàng tìm cách tinh giản hoạt động. Trong lần công bố báo cáo tài chính vào mùa hè năm ngoái, CEO của Wells Fargo nhận xét rằng “các sáng kiến hiệu quả” của công ty đã cắt giảm lực lượng lao động trong 16 quý liên tiếp, bao gồm cả việc giảm gần 50% số nhân viên trong bộ phận cho vay nhà ở kể từ năm 2023.

Nền kinh tế chưa hoàn toàn phục hồi

Vào mùa thu năm ngoái, Wells Fargo sa thải khoảng 1/4 trong tổng số khoảng 45 nhân viên của nhóm tiếp nhận quản lý hành vi, đơn vị chịu trách nhiệm xem xét các cáo buộc về hành vi sai trái của công ty đối với khách hàng và nhân viên. Heather Rolfes, luật sư bị sa thải, cho biết cô tin rằng công ty đang tìm cách tiết kiệm tiền bằng cách thu hẹp lực lượng lao động tại Mỹ. Và cô cùng các đồng nghiệp là mục tiêu hấp dẫn vì thời gian gần đây họ đã cố gắng thành lập công đoàn.

Cô Rofles cho rằng: “Rõ ràng họ nghĩ điều đó là tuyệt vời khi một mũi tên bắn trúng hai đích.” Một số cựu đồng nghiệp của cô cho biết họ lo lắng chờ đợi mỗi ngày thứ 3 sau khi nhận lương, vì đó là thời điểm công ty thường thông báo về việc cắt giảm nhân sự. “Chúng tôi cảm thấy như bất cứ lúc nào cũng có thể bị sa thải,” Eden Davis, một nhân viên khác trong nhóm chia sẻ.

Người phát ngôn của Wells Fargo đưa ra tuyên bố chính thức, rằng việc sa thải không liên quan đến công đoàn và "chúng tôi thường xuyên xem xét và điều chỉnh số lượng nhân viên để phù hợp với điều kiện thị trường." Ông cũng lưu ý rằng hai quản lý cấp cao trong nhóm cũng đã bị cho thôi việc.

Atif Rafiq, tác giả cuốn sách về chiến lược doanh nghiệp, người từng giữ các vị trí cấp cao tại McDonald's và Amazon, cho biết nhiều công ty đang tìm cách mô phỏng mô hình của Amazon là xây dựng các đội ngũ đa chức năng giúp giảm bớt rào cản giữa những người lao động có chuyên môn khác nhau, chẳng hạn như lập trình và marketing. Trong quá trình này, họ có thể phát hiện ra sự trùng lặp và thực hiện việc sa thải.

Trong thông báo về việc sa thải ở Starbucks vào tháng trước, CEO Brian Nicco đã nêu mục tiêu “loại bỏ các lớp và sự trùng lặp, đồng thời tạo ra các đội ngũ nhỏ gọn và linh hoạt hơn.” Giờ Nissan cũng đưa ra lý do tương tự để giải thích cho việc cắt giảm quản lý được công bố vào tháng này.

Nhìn chung, dữ liệu mới nhất từ Cục Dự trữ Liên bang New York cho thấy, tỷ lệ thất nghiệp đối với những người có bằng đại học đã tăng 30% kể từ mức đáy thiết lập vào tháng 9/2022 (từ 2% lên 2.6%), so với mức khoảng 18% đối với tất cả người lao động (từ 3.4% lên 4%).

Phân tích của Julia Pollak, nhà kinh tế trưởng của ZipRecruiter, cho thấy tỷ lệ thất nghiệp tăng mạnh nhất trong số những người có bằng cử nhân hoặc đã học đại học nhưng chưa tốt nghiệp, trong khi tỷ lệ thất nghiệp được duy trì ổn định, hoặc thậm chí là giảm, ở đỉnh và đáy của thang bậc giáo dục, tức là đối với những người có bằng cấp cao hơn hoặc không có bằng cấp phổ thông.

Tỷ lệ tuyển dụng đã chậm lại nhiều hơn cho các công việc đòi hỏi bằng đại học so với các công việc khác, theo nghiên cứu của ADP Research, đơn vị chuyên nghiên cứu thị trường lao động.

Tấm bằng đại học có còn giá trị như xưa?

Một số nhà kinh tế học cho rằng những xu hướng này có thể là tạm thời và không đáng lo ngại trên diện rộng. Lawrence Katz, một nhà kinh tế học lao động tại Harvard, lưu ý rằng sự gia tăng tỷ lệ thất nghiệp đối với người lao động có trình độ đại học chỉ cao hơn một chút so với mức tăng tổng thể, và tỷ lệ thất nghiệp cho cả hai nhóm vẫn ở mức thấp dựa theo tiêu chuẩn lịch sử.

Giáo sư Katz lập luận rằng, sự chậm lại trong tăng trưởng lương của những người thuộc tầng lớp trung lưu trở lên có thể đơn giản là khoản chiết khấu mà những người lao động này đã chấp nhận để đổi lấy khả năng làm việc tại nhà. Dữ liệu từ viện nghiên cứu Economic Policy Institute cho thấy mức lương của người lao động ở ngưỡng 70 đến 80% trong phân phối thu nhập đã tăng chậm hơn so với bất kỳ nhóm nào khác kể từ năm 2019.

Tuy nhiên, có những dấu hiệu khác cho thấy lợi ích khi đầu tư giáo dục kiếm lấy tấm bằng đại học có thể đã thay đổi trong một thời gian dài hơn. Khoảng cách về lương giữa những người có bằng đại học và những người không có bằng đã tăng ổn định bắt đầu từ năm 1980, nhưng đã chững lại trong 15 năm qua, mặc dù đương nhiên vẫn ở mức cao.

Việc chững lại này có thể phản ánh một phần thực tế, ngày càng có nhiều người lao động có trình độ đại học để các nhà tuyển dụng lựa chọn, vì số lượng sinh viên đại học đã tăng lên. Nhưng một số nhà kinh tế học cho rằng điều đó phản ánh sự giảm nhu cầu của các nhà tuyển dụng đối với những người tốt nghiệp đại học.

Lấy ví dụ: Có ít công việc liên quan tới chuyên môn kế toán hơn khi công nghệ thông tin trở nên tinh vi hơn. Những công việc này không nhất thiết đòi hỏi bằng cấp đại học nhưng thường hấp dẫn sinh viên tốt nghiệp vì chúng từng trả cho họ mức lương tương đối cao.

Và AI tạo sinh hoàn toàn có thể khiến nhu cầu đó giảm thêm, bằng cách tăng cường tự động hóa các công việc văn phòng. Một bài báo cáo nghiên cứu gần đây phát hiện ra rằng các nhà phát triển phần mềm có ứng dụng trợ lý lập trình AI đã cải thiện một thước đo quan trọng về năng suất, trung bình tăng hơn 25%. Cải thiện về năng suất dường như là lớn nhất đối với những nhà phát triển ít kinh nghiệm nhất. Kết quả cho thấy, việc áp dụng AI có thể làm giảm mức lương thưởng mà các lập trình viên giàu kinh nghiệm có khả năng được hưởng, vì nó sẽ triệt tiêu lợi thế năng suất và kinh nghiệm của họ so với người mới bắt đầu.

AI khiến chi phí kinh doanh và lương giảm?

Mert Demirer, một nhà kinh tế học tại học viện MIT, đồng tác giả của bài báo cáo nghiên cứu kể trên, đã cho biết trong một cuộc phỏng vấn rằng công việc của một nhà phát triển phần mềm có thể thay đổi ở tầm dài hạn, để con người đảm nhiệm vị trí quản lý dự án giám sát nhiều trợ lý AI. Trong trường hợp đó, mức lương có thể tăng khi năng suất làm việc của con người tăng lên. Và AI cuối cùng có thể mở rộng việc làm cho các lập trình viên nếu phần mềm rẻ hơn dẫn đến nhu cầu lớn hơn.

Tuy nhiên, ít nhất là trong tầm ngắn hạn, nhiều giám đốc cấp cao trong ngành công nghệ và các nhà đầu tư của họ dường như đang coi AI là một cách để cắt giảm nhân sự, tiết kiệm chi phí lương.

Một kỹ sư phần mềm tại một công ty công nghệ lớn, từ chối nêu tên vì lo sợ làm tổn hại đến triển vọng nghề nghiệp của mình, cho biết quy mô nhóm của anh đã giảm xuống còn một nửa so với năm ngoái, và anh cùng đồng nghiệp được mong đợi thực hiện khối lượng công việc tương tự như trước, bằng cách dựa vào trợ lý AI. Xét tổng thể, tỷ lệ thất nghiệp trong lĩnh vực công nghệ và các ngành liên quan đã tăng hơn một nửa từ năm 2022 đến năm 2024, từ 2.9% lên 4.4%.

Rồi sau đó, là những nỗ lực của ông Trump nhằm tái cấu trúc chính phủ liên bang, thứ mà cho đến nay đã dẫn đến tình trạng rất nhiều người mất việc làm, đóng băng tuyển dụng đối với nhân viên liên bang và nhân viên tại các trường đại học, cũng như các tổ chức phi lợi nhuận khác phụ thuộc vào nguồn tài trợ của chính phủ.

Đại học Johns Hopkins, vốn phụ thuộc nhiều vào nguồn tài trợ nghiên cứu liên bang, thông báo vào tháng này rằng họ sẽ sa thải 2.000 nhân viên toàn cầu do những động thái cắt giảm ngân sách của ông Trump.

Giáo sư Katz của Harvard lưu ý rằng, một tỷ lệ lớn người lao động trình độ đại học phụ thuộc vào chính phủ liên bang để có được việc làm, một cách trực tiếp hoặc thông qua tài trợ cho các tổ chức phi lợi nhuận. “Tình trạng thu hẹp đáng kể ngân sách chi tiêu cho khoa học và nghiên cứu, giáo dục của chính phủ có thể gây ra tác động rất lớn. Tỷ lệ thất nghiệp tổng thể đối với những người tốt nghiệp đại học nhìn thì có vẻ không cao đột biến. Nhưng nó có thể tăng mạnh trong khoảng sáu tháng tới.”