Vào năm 72 TCN, trong số những con tàu chở của cải về Roma từ phía đông Địa Trung Hải có một con tàu Hy Lạp đã không thể đến nơi. Trên tàu chất đầy trang sức, tiền xu, tượng, đồ thủy tinh, đồ đồng và chiếc "máy tính” Antikythera, một hiện vật khảo cổ đặc sắc của thế giới. Khi đi qua biển Aegea thì một cơn bão đã đánh dạt nó vào một phiến đá ngoài khơi đảo Antikythera, từ đó cỗ máy đã nằm dưới biển suốt hơn 2 ngàn năm.

Tới năm 1901, các thợ lặn đã vớt nó lên trong tình trạng bị ăn mòn tới mức khó nhận ra. Thiết bị này là sự kết hợp kỳ lạ giữa các bánh răng truyền động cho nhau, một tay quay, các chốt và mặt số. Hiện vật đang được trưng bày tại Bảo tàng Khảo cổ học ở Athens, bao gồm 82 mảnh lớn nhỏ khác nhau làm bằng đồng, với 3 mảnh chính. Dù vậy tất cả chỉ là 1/3 của cỗ máy nguyên bản và phần còn lại vẫn nằm dưới biển.

Trong 2.000 năm, nước biển đã bào mòn đồng để biến nó thành một thứ khoáng chất màu xanh gọi là atacamite. Bùn và cát cũng lọt vào giữa các bánh răng, đông cứng thành những khối đá lởm chởm. Trong số các mảnh vỡ có cả gỗ, cho thấy Antikythera từng được đặt trong một hộp gỗ có kích thước khoảng 34×18×9 cm, gần bằng hộp đựng giày.

Được cắt gọt chính xác từng milimet, nó chứa hàng chục bánh răng hoạt động phối hợp nhau để biểu diễn thông tin thiên văn. Từ các mảnh còn sót lại, người ta biết rằng mặt số phía trước theo dõi chuyển động của Mặt trời, Mặt trăng và 5 hành tinh đã biết từ thời cổ: Sao Thủy, Sao Kim, Sao Hỏa, Sao Mộc và Sao Thổ.

Mặt bên kia chứa thêm hai mặt số tròn, trong đó mặt số trên điều chỉnh sự không khớp nhau giữa năm âm lịch và dương lịch, mặt số dưới dự đoán cả nhật thực lẫn nguyệt thực trong tương lai. Thậm chí còn có một mặt đồng hồ riêng nhỏ hơn để đánh dấu các sự kiện thể thao như Olympic.

Nhìn từ Trái Đất, Mặt Trăng lúc ở gần nhất dường như di chuyển nhanh hơn khi ở xa. Để nắm bắt chuyển động không đồng nhất đó, người làm ra thiết bị đã dùng các bánh răng lắp trên các bánh răng khác, rồi gắn chúng trên một trục lệch tâm để thể hiện sự bất thường đó.

Mặt sau của 3 mảnh chính.

Nhà vật lý Anh Derek Price là người tiên phong nghiên cứu Antikythera. Sau khi tìm hiểu nó tại Athens năm 1958, chính Price là người đã chứng minh nó giống máy tính hơn là đồ trang trí, đồng thời còn cho rằng Archimedes là người đứng sau ý tưởng này.

Khó mà xác định đúng thời điểm Antikythera được làm ra, chỉ biết là từ cuối TK 3 - TK 1 TCN, sau khi Archimedes qua đời và trước khi nó chìm xuống biển vài chục năm. Archimedes có thể từng làm một bản gốc, còn đây chỉ là bản sao của các nhà thiên văn khác thời đó như Apollonius (240-190 TCN), Hipparchus (190-120 TCN) hoặc Posidonius (135-51 TCN). Nói chung, cỗ máy đang trưng bày ngày nay chỉ là một phiên bản trong số nhiều biến thể từng có mặt trên khắp Địa Trung Hải.

Bản phục chế của Price (trái) và của kỹ sư người Úc Nick Andronis (phải).

Trong vài năm sau khi được vớt lên, người ta đoán rằng Antikythera chỉ là một thiết bị chiêm tinh giúp các thủy thủ định hướng theo những vì sao. Đến năm 1906, dựa vào các ảnh chụp thì học giả người Đức Albert Rehm phát hiện ra cỗ máy này có các bánh răng gắn lên nhau và tìm thấy chữ “Pachon” (tháng thứ 9 của lịch Ai Cập cổ) trên một trong những mảnh vỡ. Từ đó ông cho rằng nó dùng để theo dõi chuyển động của Mặt trời.

Dựa trên công trình của Rehm, Price bắt đầu nghiên cứu hiện vật này vào thập niên 1950. Khi chụp X-quang cỗ máy, ông đã phát hiện ra rằng một số bánh răng trong mảnh A (mảnh lớn nhất) có thể được dùng để tính toán vị trí của Mặt trăng.

Tới đầu thập niên 90, một chuyên gia người Anh là Michael T. Wright và sử gia Allan Bromley điều tra sâu hơn bằng cách chụp cắt lớp tuyến tính và phát hiện ra Antikythera có thể tái tạo được chuyển động của Mặt trăng, nhờ làm các bánh răng hơi lệch tâm. Đầu những năm 2000, khi tiếp tục chụp cắt lớp tia X, người ta thấy rằng cỗ máy còn theo dõi được chuyển động của 5 hành tinh.

Trong nghiên cứu mới nhất hôm 1/4, các nhà khoa học Argentina đã lập một mô hình máy tính mô phỏng chuyển động của Antikythera. Họ giả định rằng khi chế ra nó, người Hy Lạp cổ đã làm các bánh răng không đều nhau. Cuối cùng mô hình kết luận rằng cỗ máy chỉ có thể quay được chừng 4 tháng trước khi các bánh răng sút ra hoặc bị kẹt, sau đó phải sửa để nó hoạt động lại.

Tuy nhiên việc chụp quét cũng như mô phỏng đều chỉ có ý nghĩa tương đối và không thể chắc chắn được điều gì, bởi mọi thứ đã biến dạng nặng. Dù gì đi nữa, Antikythera cho thấy người ta đã làm ra các bộ phận cơ khí tinh vi ngay từ thời cổ đại và mục đích sau cùng của nó xem ra vẫn còn là bí ẩn.