Từ những bãi cỏ nguyên sơ thời tiền sử cho đến phòng thí nghiệm hiện đại, mối liên hệ giữa con người và các chất gây ảo giác như nấm psilocybin đã trải qua hàng triệu năm hình thành và phát triển. Những loại nấm chứa hợp chất thần kinh này không chỉ làm thay đổi nhận thức mà còn được cho là đã góp phần định hình ý thức, nghi lễ tôn giáo và cả hướng tiếp cận hiện đại đối với sức khỏe tâm thần.

Nguồn gốc tiến hoá: chất gây ảo giác và ý thước con người

Khoảng 300.000 năm trước, một người Homo sapiens nguyên thủy tình cờ phát hiện một cụm nấm màu nâu trên đồng cỏ. Sau khi ăn thử, hợp chất psilocybin từ nấm nhanh chóng xâm nhập vào máu và ảnh hưởng đến não bộ, giúp cô phát hiện thức ăn dễ dàng hơn và săn bắt hiệu quả hơn. Theo một nghiên cứu mới công bố bởi Tổ chức Miguel Lillo ở Argentina năm 2024, việc ăn nấm ảo giác có thể đã bắt đầu từ 6 triệu năm trước, khi các tổ tiên hominid của loài người lần đầu tương tác với loại thực vật kỳ diệu này.

Loài người đã sử dụng nấm từ rất lâu để tìm kiếm sự kết nối với thần thánh

Psilocybin không chỉ giúp tăng khả năng thị giác và nhận thức mà còn được cho là thúc đẩy sự thành công trong sinh sản, từ đó giúp các nhóm người sử dụng loại nấm này tồn tại và phát triển tốt hơn. Một số nhà nghiên cứu tin rằng chính sự tương tác lâu dài giữa con người và psilocybin đã thúc đẩy sự phát triển của ý thức tập thể, vốn là một yếu tố then chốt phân biệt loài người với các sinh vật khác. Đặc biệt, các nghiên cứu hiện đại còn phát hiện gene CYP2D6 giúp con người chuyển hóa các hợp chất này, cho thấy sự thích nghi di truyền với việc tiêu thụ chất gây ảo giác, đồng thời psilocybin có độc tính thấp, mở ra tiềm năng ứng dụng an toàn nếu được kiểm soát đúng cách.

Nghi lễ và tôn giáo: Psychedelics như cầu nối với thần linh

Trong suốt hàng ngàn năm sau, nấm ảo giác tiếp tục đóng vai trò trung tâm trong các nghi thức tôn giáo và tâm linh. Từ các buổi lên đồng của người bản địa châu Mỹ với peyote và nấm ma, cho đến nghi lễ shaman sử dụng ayahuasca ở rừng Amazon, chất gây ảo giác trở thành công cụ giúp con người kết nối với thần linh.

Nghi lễ của người Ai Cập cổ đã có sự tồn tại của các chất gây ảo giác

Thần Bes, thần bảo trợ cho phụ nữ và trẻ em

Đặc biệt, tại Ai Cập cổ đại cách đây 2.000 năm, các phụ nữ thường dân đã tham gia vào một nghi lễ sử dụng thức uống chứa chất gây ảo giác trong những chiếc ly khắc hình thần Bes, vị thần bảo trợ cho phụ nữ và trẻ em. Bằng các phân tích DNA và hóa học, các nhà khảo cổ đã phát hiện hỗn hợp này chứa các hợp chất như harmaline, có nguồn gốc từ cây Syrian rue và aporphine,từ hoa sen xanh Ai Cập, cùng rượu lên men, mật ong, hạt vừng, hạt thông, cam thảo, nho và thậm chí cả dịch cơ thể người. Điều này cho thấy sự hiểu biết sâu sắc của người Ai Cập về sự kết hợp giữa cơ thể, tự nhiên và trải nghiệm tâm linh. Những người tham gia nghi lễ này thường đi vào giấc ngủ trong trạng thái lâng lâng, chờ đợi thần linh gửi đến những thông điệp thông qua giấc mơ. Nghi lễ không chỉ là hành động tâm linh cá nhân mà còn củng cố niềm tin tập thể và gắn kết cộng đồng.

Điều thú vị là các nghi lễ sử dụng chất gây ảo giác không chỉ xuất hiện ở Ai Cập mà còn phổ biến ở Hy Lạp cổ đại với pharmaka, các nền văn minh Trung Mỹ với nấm và peyote, và cả trong nghi lễ shaman Amazon, cho thấy khát vọng phổ quát của nhân loại trong việc vượt lên thực tại thường nhật để tìm kiếm sự kết nối thiêng liêng.

Khoa học hiện đại: Psychedelics tác động thế nào đến não bộ?

Dù từng bị cấm nghiên cứu trong nhiều thập kỷ vì lo ngại về an toàn và đạo đức, các nghiên cứu hiện đại đang dần khám phá cách psilocybin ảnh hưởng đến não bộ. Trong một nghiên cứu đăng tải vào năm 2020 trên tạp chí NeuroImage, các nhà khoa học đã sử dụng fMRI để theo dõi hoạt động của não bộ khi dùng psilocybin và phát hiện vùng claustrum, vùng được cho là trung tâm của “cái tôi”, đã giảm hoạt động từ 15–30%. Sự suy giảm này trùng khớp với cảm giác mất bản ngã và kết nối với thế giới xung quanh mà người dùng thường mô tả.

Hơn 100 loài nấm có chứa hợp chất gây ảo giác tự nhiên psilocybin

Ngoài ra, psilocybin còn làm tăng sự kết nối giữa các vùng não vốn ít liên lạc với nhau, đặc biệt ở vùng trán, giúp mở rộng nhận thức, tăng khả năng sáng tạo và linh hoạt tư duy. Những thay đổi này lý giải tại sao trải nghiệm với chất ảo giác thường mang màu sắc thần bí, khó diễn đạt, nhưng cũng vô cùng sâu sắc. Các nghiên cứu cũng cho thấy trạng thái “ý thức thuần khiết” mà người dùng psilocybin cảm nhận có thể là nền tảng cho nhiều trải nghiệm tôn giáo, tâm linh và cả sự sáng tạo của nhân loại.

Ý nghĩa hiện đại: chữa lành và khám phá bản thân

Trong thời đại hiện nay, khi các vấn đề như trầm cảm, lo âu và nghiện ngập trở nên phổ biến, chất ảo giác đang được nghiên cứu như một công cụ hỗ trợ trị liệu tâm lý. Tại Đại học Johns Hopkins, một nghiên cứu năm 2006 cho thấy 60% người tham gia cảm thấy có trải nghiệm tâm linh “trọn vẹn” chỉ với một liều psilocybin – cảm giác tan biến bản ngã, hợp nhất với vũ trụ và sự “tỉnh thức thuần khiết.”

Những trải nghiệm này không chỉ mang lại ý nghĩa cá nhân mà còn mở ra hướng tiếp cận mới cho y học tâm thần, nơi các liệu pháp không chỉ dựa vào thuốc mà còn kết hợp với hành trình khám phá nội tâm. Theo nhà sinh học Jehoshua Macedo-Bedoya và Fatima Calvo, nếu sử dụng đúng cách, psilocybin có thể giúp con người đối diện với nỗi sợ, chữa lành tổn thương, và tăng cường khả năng sáng tạo khi đối mặt với thử thách. Đặc biệt, các nhà nghiên cứu nhấn mạnh rằng trải nghiệm tâm linh sâu sắc này có thể giúp người dùng vượt qua các gánh nặng tâm lý như trầm cảm, nghiện ngập, đồng thời tạo cảm giác kết nối với “thực tại tối thượng.”